Ruimte vol sterren, maar niemand thuis?
Het universum is gigantisch. Met zovele miljarden en miljarden sterren en ontelbare planeten zou de kans toch wel groot moeten zijn dat er ergens, buiten de Aarde, intelligent leven bestaat. Het universum heeft immers ook al meer dan genoeg tijd gehad om zich te ontwikkelen en we weten dat het universum er niet vies van is dingen meerdere keren te creëren op verschillende plaatsen.
Toch blijft het stil: geen radiosignalen, geen ruimteschepen, geen groene aliens. Dit is de kern van de zogenaamde Fermi-paradox, geformuleerd door de Amerikaanse natuurkundige Enrico Fermi (1901-1954). Zijn beroemde vraag “Waar is iedereen?” houdt ons tot op de dag van vandaag bezig.
Enrico Fermi - Copyright afbeelding: Public Domain via Wikipedia
Waar is iedereen?
De paradox benadrukt de kloof tussen de hoge waarschijnlijkheid van buitenaards leven en het complete gebrek aan bewijs of communicatie. Als het heelal vol zou zitten met intelligente beschavingen, waarom hebben we dan tot op heden nog geen contact gehad? Wat verklaart deze afwezigheid?
Een mogelijke verklaring is het idee van 'the Great Filter'. Dit is een onbekende barrière die het verspreiden van leven op grote schaal verhindert.
Waar ligt die drempel? En nog belangrijker, hoe ver zitten wij hier precies van af?
De onzichtbare drempel
The Great Filter is het idee dat er ergens in de evolutie van leven naar geavanceerde beschavingen een cruciale stap is die vrijwel nooit succesvol tot een einde wordt gebracht. De theorie werd de wereld in gebracht door econoom Robin Hanson (°1959). Hij suggereerde dat de afwezigheid van buitenaardse beschavingen in het waarneembare universum duidt op de aanwezigheid van zo’n barrière. Deze voorkomt dat beschavingen op een bepaald punt in hun ontwikkeling doorgroeien naar een niveau waarop ze zich op grote schaal kunnen verspreiden, zoals bijvoorbeeld het koloniseren van andere sterrenstelsels.
Hanson zegt dat er negen stappen zijn in de evolutie van een beschaving die leiden tot ruimtekolonisatie. Deze lijst van stappen is niet helemaal volledig, maar geeft wel een goed beeld over de mogelijke fases die we zouden moeten doorlopen:
Het juiste sterrenstelsel >>> een geschikte locatie in het universum voor leven om te ontstaan.
Reproductieve moleculen >>> de basiscomponenten van het leven, zoals DNA en RNA.
Eenvoudig eencellig leven >>> de vorming van de eenvoudigste levensvormen.
Complex eencellig leven >>> de overgang van eenvoudige naar meer complexe levensvormen.
Seksuele reproductie >>> een manier van voortplanten die genetische diversiteit bevordert.
Leven met meerdere cellen >>> meercellig leven, zoals dieren en planten.
Intelligente dieren >>> in staat om gereedschap te maken en complexe taken uit te voeren.
Beschaving op weg naar het potentieel voor ruimtekolonisatie >>> het moment waarop een beschaving in staat is om zich snel te verspreiden over het heelal.
De ruimtekolonisatie zelf >>> de daadwerkelijke kolonisatie van andere planeten en sterrenstelsels.
Aangezien wij tot nu toe slechts één voorbeeld van een geavanceerde beschaving kennen, namelijk de onze, roept dit de vraag op hoe wij het aan het doen zijn in dit proces.
Sterren als intelligente beschavingen met de gele ster als onze beschaving.
De verticale lijnen zijn de grote filters waar beschavingen voorbij moeten zien te komen.
Copyright: NASA/ arXiv
Gevaar in het verschiet?
De vraag of the Great Filter zich voor of achter ons bevindt, is belangrijk. Als dit in het verleden is gebeurd, dan zijn wij als mensheid een uitzonderlijk geval. Dit zou kunnen betekenen dat wij misschien in een universum leven dat bevolkt is door vroegtijdig verdwenen beschavingen. Dat zou voor ons goed nieuws zijn, want dat zou erop wijzen dat wij de grootste uitdaging al hebben overwonnen.
Maar als the Great Filter zich voor ons bevindt, zou dat kunnen betekenen dat er nog een zo goed als onoverkomelijke barrière in de toekomst op ons ligt te wachten. Dat kan een valkuil zijn die mogelijk de ondergang van onze beschaving betekent. De mensheid zou dan in dezelfde val kunnen trappen als eerdere beschavingen die we nog niet ontdekt hebben.
Zoektocht naar antwoorden
Wetenschappers zijn wereldwijd actief op zoek naar tekenen van buitenaards leven. Het vinden van zulk buitenaards leven zou kunnen leiden tot cruciale informatie over de vraag of the Great Filter zich al heeft voorgedaan.
Als we buitenaards microbieel leven ontdekken, zou dit betekenen dat het ontstaan van leven zelf geen Great Filter is. Wel kan dit erop wijzen dat het ontstaan van complex en intelligent leven wellicht veel moeilijker is dan we ons momenteel realiseren, wat betekent dat de Great Filter nog voor ons ligt.
Het vinden van bewijs van uitgestorven, geavanceerde buitenaardse beschavingen zou een signaal van gevaar kunnen zijn. Misschien zijn er beschavingen geweest die zichzelf hebben vernietigd en lopen wij het risico hetzelfde te doen. Dit is in de huidige gang van zaken op onze aardbol geen onwaarschijnlijke gedachte. Het zou een patroon kunnen aangeven van zelfvernietiging, dat ons ook nog te wachten staat.
Als we uiteindelijk intelligente buitenaardse levensvormen ontdekken, zou dat de Fermi-paradox oplossen en dus ook aantonen dat the Great Filter niet bestaat. In dat geval zouden we dus niet de eersten zijn, maar zouden we ons in een universum bevinden vol met andere geavanceerde beschavingen.
Er zitten hier naast wetenschap, ook filosofische gedachten achter. Als wij de enige geavanceerde beschaving in het universum blijken te zijn, wat betekent dat dan voor onze verantwoordelijkheid in het zorg dragen voor onze planeet en de toekomst van de mensheid? Onze technologie wordt elke dag beter, ook op het vlak van ruimtevaart. We ontwikkelen ons dus steeds dichter naar de antwoorden toe, maar mogelijk ook net naar the Great Filter toe...
Wetenschappers aan het woord
Astrobiologen Dirk Schulze-Makuch en William Bains onderzochten de geschiedenis van het leven op Aarde, inclusief convergente evolutie. Ze concluderen dat belangrijke overgangen, zoals zuurstoffotosynthese, de eukaryotische cel, multicellulariteit en intelligentie met gereedschap, waarschijnlijk op elke aardachtige planeet zullen plaatsvinden. Dit wel op voorwaarde dat er genoeg tijd is. Ze stellen dat the Great Filter mogelijk bestaat uit abiogenese, de opkomst van technologische intelligentie of de onbekwaamheid om andere werelden te koloniseren door zelfvernietiging of een gebrek aan middelen.
Astronoom Seth Shostak, verbonden aan het SETI Institute, een organisatie die zich richt op het wetenschappelijke onderzoek naar buitenaards leven, heeft een andere visie. Hij stelt dat er sterrenstelsels met tal van intelligente buitenaardse beschavingen kunnen zijn die er simpelweg niet in geslaagd zijn de Aarde te koloniseren. Wie weet hadden ze geen interesse in het koloniseren, of hebben ze dit op een andere manier gedaan. Het is zelfs mogelijk dat de Aarde zich in een afgelegen regio in het sterrenstelsel bevindt waar buitenaardse beschavingen minder snel naartoe zouden reizen of zich niet bewust van zijn. Hoewel de afwezigheid van bewijs doorgaans geen sterk bewijs van afwezigheid is, zou het ontbreken van bijvoorbeeld megaschaaltechnologie door buitenaardse beschavingen toch kunnen wijzen op the Great Filter.
Shostak suggereert ook dat het ontbreken van zichtbare grootschalige technologie niet per se betekent dat we alleen zijn. Geavanceerde beschavingen zouden zich in plaats daarvan kunnen richten op de ontwikkeling van kleinere technologieën die minder energie vereisen en sneller werken. Er moet ook rekening mee worden gehouden dat, zoals de beroemde auteur en futurist Arthur C. Clarke zei, technologie van een vergevorderde beschaving voor ons magisch of onherkenbaar zou kunnen lijken.
Onze plaats in het universum
The Great Filter en alle andere theorieën brengen ons oog in oog met de grote vraag of wij als mensheid een zeldzame uitzondering zijn, of dat ons nog een grote barrière wacht. Het gebrek aan bewijs voor buitenaards leven kan betekenen dat een beschaving zoals de onze zeldzaam is, of dat er een universele valkuil is die de groei van zulke beschavingen stopt. Daarnaast worden er nog allerlei andere opinies en theorieën gevormd die verder bouwen op de Fermi-paradox of deze net verwerpen. Ongetwijfeld zullen we nog lange tijd op allerlei manieren proberen antwoorden te vinden op de ontelbare vragen die tot op heden nog een raadsel blijven. Tot die tijd draait ons leven op deze kleine blauwe bol gewoon door.
Onze Aarde, gezien in 1990 door Voyager 1 als The Pale Blue Dot - Copyright afbeelding: NASA/JPL-Caltech
Hoe de vork ook aan de steel zit, de realisatie dat wij mogelijk alleen zijn in het universum legt een grote verantwoordelijkheid op onze schouders. Als de mensheid echt een unicum is, dan is het aan ons om onze planeet en toekomst te beschermen. Maar mochten wij niet alleen zijn, dan ligt er een onvoorstelbare tijd op ons te wachten waar wij ons misschien toch maar op moeten voorbereiden. Wij blijven voortdurend evolueren, maar wie weet ligt the Great Filter al op de loer op een manier die wij niet verwachten. Denk bijvoorbeeld aan de snelle opkomst van AI, de toenemende conflicten tussen landen of de klimaatverandering. Er is in elk geval veel stof tot nadenken. Want wat is nu eigenlijk onze rol in dat hele kosmische verhaal?
Enkele bronnen van inspiratie
https://en.wikipedia.org/wiki/Great_Filter
https://nl.wikipedia.org/wiki/Fermiparadox
https://earthsky.org/space/avoiding-the-great-filter-earth-alien-civilizations/
Tekst: Robbe Baes, maart 2025