2012-01 HistoRik over ... Jean-Baptiste Delambre

Jean-Baptiste Delambre (1749 – 1822)

Frans wiskundige en astronoom geboren te Amiens aan de Somme en  vooral bekend voor de exacte berekening van de baan van Uranus en tesamen met Méchain de geodetische opmeting van Duinkerken tot Barcelona met een grote nauwkeurigheid.

Hij was de zoon van een lakenhandelaar maar op de ouderdom van 15 maanden kreeg hij de pokken. Daardoor waren zijn ogen aangetast wat er hem op latere leeftijd toe bracht om veel te lezen en te onthouden uit angst voor blindheid.

In Amiens studeerde hij bij de Jezuieten grieks en latijnse literatuur maar ook moderne talen zoals italiaans, engels en duits. Toen in 1764 de Jezuieten uit Frankrijk werden verdreven ging hij naar Parijs voor verdere klassieke studies. Hij kon geen studiebeurs krijgen omdat hij door zijn slecht zicht het toegangsexamen niet zonder fouten had kunnen lezen. Zijn ouders vroegen hem om terug te komen naar Amiens, maar hij verkoos in Parijs te blijven.

Hij kon dan privéles geven aan de zoon van een edelman in Compiègne en leerde zelf wiskunde om een volledig leerprogramma te geven;

In 1774 keert hij terug naar Parijs en wordt leermeester van de zoon van d’Assy, een ontvanger van financiën. Deze gaf hem onderdak, betaalde studies om sterrenkunde te studeren bij Lalande en bouwde zelfs een sterrenwacht op zijn huis.

Lalande was zeer onder de indruk van Delambre en in 1783 werd hij zijn assistent.

Hij begon ook aan nauwkeurige waarnemingen voor de tabellen van Lalande. Hij begon ook aan nauwkeurige waarnemingen van Uranus om de exacte baan van Uranus te berekenen.

Daarvoor kreeg hij van de Academie de grote prijs van het jaar 1789. Het comité bestond uit Lalande en Méchain. Zijn sterrenwacht was ondertussen uitgerust met goede apparatuur en na vele uren waarnemingen publiceerde hij in 1792 de “Tables du Soleil, Jupiter, Saturne, Uranus et des satellites de Jupiter”. Daarvoor krijgt hij voor de tweede keer de grote prijs van de Academie en woirdt dan ook volwaardig lid.

In 1792 neemt hij tesamen met Mechain deel aan de geodetische opmeting tussen Duinkerken en Barcelona om een algemene meetstandaard met precisie te bepalen d.w.z. een metriek stelsel. Dat zal 7 jaar duren, maar daarover later meer uitgebreid.

Hij zou ook de peter worden van de kleindochter van Lalande, Urania genoemd, maar dat wordt altijd maar uitgesteld totdat het kind al 7 jaar is en zelf kan antwoorden. In 1800 wordt hij voorzitter van de “Bureau des Longitudes” en in 1804 na de dood van Méchain directeur van de Parijse sterrenwacht. Hij trouwt ook dat jaar met de moeder van zijn assistent, maar een paar jaar nadien sterft de assistent in Napels in dienst van Napoleon.  Zij leert dan wiskunde en samen maken ze nauwkeurige tabellen van de zonnestanden.

De leerstoel sterrenkunde neemt hij over van Lalande na diens dood in 1807.

In 1809 schrijft Napoleon een prijs uit voor de beste publicatie van het decennium en die gaat naar Delambre voor zijn werk over de meridiaan. Delambre weigert die omdat die volgens hem ook toekomt aan Méchain.

Na de val van Napoleon verliest hij een paar banen en driekwart van zijn inkomen..

Lodewijk XVIII benoemt hem opnieuw tot directeur van de “Academie des Sciences” alsook zijn post van hoogleraar en zijn post bij het “Bureau des Longitudes”..

 

Even uitwijden over de woelige periode van de franse revolutie en de “Nouveau Regime”

Lodewijk XVI (1753-1793) werd tesamen met Marie-Antoinette onthoofd in 1793 door de revolutionairen. Lodewijk XVII (1785-1795), zoon van XVI , werd enkel titulair koning.

Lodewijk XVIII (1755-1824), broer van XVI, was regent en van 1795 koning.tot 1824.

Karel X (1757-1836) , broer van XVI en XVIII, was koning van 1824 tot 1830 waarna hij aftrad en naar het buitenland trok. Dat was het einde van de Bourbons en het eigenlijke begin van de franse republiek. Ook voor het metriek stelsel is deze periode onzeker geweest.

 

Delambre richt zich nu meer tot de geschiedenis van wiskunde en astronomie en dat resulteert tot een aantal publicaties zoals :

• Abrége d”Astronomie , 1813
• Traité complet d’Astronomie theorique et pratique, 1814 in 3 volumes
• Histoire de l”Astronomie in 3 delen verdeeld over 5 volumes tussen 1817 en 1827
• Het laatste deel is postuum uitgegeven na zijn dood.

 

Hij sterft in 1822 in Parijs op 73-jarige leeftijd.

Er is een krater “Delambre” op de maan naar hem genoemd.

Ook staat hij tussen de 72 namen van franse wetenschappers op de Eiffeltoren tesamen met o.a. Foucault, Becquerel, Ampère, Lagrange, Borda, Lalande e.a.

 

Een volgende maal meer over de geschiedenis van de bepaling van de meter zelf.