2012-02 HistoRik over ... de geschiedenis van de meter


De geschiedenis van de meter

 

De fransen waren het er over eens dat er een standaardmaat moest komen voor maten en gewichten. Alleen al in Frankrijk zouden er zo’n 800 namen geweest zijn voor 250.000 verschillende maten en gewichten. Elke stad had zijn eigen maten.

We mogen ook niet vergeten dat er nog andere talen werden gesproken dan het frans.

In het zuiden sprak men occitaans, verwant met het catalaans.

Zo had de vader van Delambre 2 ellen, één voor de aankoop en één voor de verkoop. Er is zelfs een boek van 224p. verschenen over de historische franse metrologie.

We herinneren ons nog dat in 1999 de “Mars Climate Orbiter” neerstortte omdat de NASA het metriek stelsel hanteerde en de constructeur nog de engelse maten gebruikte.

In 1790 besluit het nieuwe comité van maten en gewichten  om de meter in te voeren alsook het metriek stelsel. Eerder had men al de meridiaan van Parijs gemeten vanaf Duinkerken  tot Perpignan. Een meter gebaseerd op de afstand van een slingerbeweging op 45°NB werd nooit aanvaard. Er werd dus besloten om de meridiaan van Parijs nauwkeurig te meten en uit te breiden tot Barcelona. De bedoeling was om deze dan te extrapoleren naar de lengte van pool tot evenaar. Het tienmiljoenste deel zou dan de standaardmeter worden.

Méchain en Delambre hadden al hun geodetisch werk bewezen en mochten nu in 1792 aan deze taak beginnen. Méchain zou vanaf Barcelona over de Pyreneeën naar Rodez meten. Dat is de hoofdstad van Aveyron in het centraal massief en Delambre zou meten vanaf Duinkerken over Parijs naar Rodez. Er moest ook een basislijn gemeten worden in Parijs en in Barcelona. Ze konden beschikken over een instrument van hoge nauwkeurigheid : de repetitiecirkel van Jean Charles de Borda (1733-1799), een kapitein van de Marine.

Het is een soort teodoliet met 2 kijkers waardoor dus hoeken kunnen gemeten worden en die ook vertikaal kunnen gezet worden om hoeken aan de hemel te meten.

Zulke nauwkeurige instrumenten werden vervaardigd door een gerenommeerd instrumentenmaker Etienne Lenoir (1744-1822), die ook de standaardmeter in platina maakte in 1799 en een comparator.

De franse revolutie was al begonnen in  1789 en zou al in 1792 hun werk fel hinderen en leiden tot de onthoofding van Lodewijk XVI gevolgd door een schrikbewind in 1794.

Ook begon de oorlog tussen Engeland en Frankrijk.In 1793 werd bij wet al het metriek stelsel ingevoerd met een voorlopige meter gebaseerd op de vroegere metingen van de meridiaan.

Wegens de revolutie in Frankrijk en de spanningen met Engeland en Spanje moest Méchain zijn metingen in Spanje staken en reisde naar Genua. Delambre stopte omdat hij te veel last kreeg van de revolutionairen die hem ook aanzagen als een spion. Delambre zou pas 2 jaar nadien en Méchain 2,5 jaar nadien hun metingen hervatten.

In augustus 1797 bereikt Delambre de stad Rodez en meet daarna nog de basislijn in Parijs. Méchain bereikt Rodez pas in juli 1798. Tesamen meten ze dan nog de basislijn in Perpignan zodat hun werk af is in november 1798. In maart 1799 komen dan alle resultaten bij de comissie terecht en in 1900 wordt het metriek stelsel als enig echte uitgeroepen maar de dm, cm en mm kregen hun oude benaming terug , resp. palme, doigt, trace.

Ook de livre werd de franc en het honderdste de centime.

Méchain wou nog de exacte inclinatie meten van de ecliptica, maar dat was wegens een handicap geen succes. Bessel zou dat in 1800 tot op 1” en Leverrier in 1850 tot op 0,5” brengen. De standardisering tijdens de revolutie ging zelfs zover dat er een kalender van de revolutie werd ingesteld met een dag van 10 uur, een uur van 100 minuten en een minuut van 100 seconden. Ook een cirkel werd omgezet in 400°100’100”, maar werd wegens driehoeksmeetkundige tabellen nooit aanvaard.

Er werd beslist de kalender te laten beginnen met het jaar I op de herfstequinox van 22/09/1792. Elke maand had 30 dagen en jaarlijks waren er 5 of 6 dagen feest van de sansculottides. Alle feestdagen en heiligendagen werden afgeschaft. Napoleon was al staatshoofd in 1798 en liet zich in 1804 tot keizer kronen door de paus.De oude kalender werd weer in ere hersteld op 1 januari 1806.

Het metriek stelsel werd weer afgeschaft in 1812. Ze waren de eerste om het in te voeren, maar ook de eerste om het weer af te schaffen. Napoleon werd in ballingschap gezet in 1809 en Lodewijk XVIII herstelde vele benoemingen. De revolutie in 1830 maakte een einde aan de Bourbons en in 1837 werd het metriek stelsel weer ingevoerd en bij wet in 1840.

Bij ons was dat al in 1820.

Met hedendaagse satellietmetingen  weten we dat een kwartmeridiaan 10.002.290 m is maar ook  Méchain had bij zijn metingen in Barcelona al gemerkt dat er een fout was met de metingen van Montjouic en Hotel Fontana. Méchain bereikte meestal een nauwkeurigheid van 12-30 meter maar hier was er sprake van 90-120m over een afstand van 1700 meter.Was het te wijten aan het gebruik van referentiesterren, in dit geval Mizar, of de precisie van het instrument of een systematische fout of de excentriciteit van de aardbol. Waarschijnlijk was het een toevallige opeenhoping van alle mogelijke foutjes. Een definitieve uitsluiting is nooit gevonden. Dat heeft toch niet zoveel belang omdat de aarde toch geen perfecte bol is en een standaardmaat toch maar een overeenkomst is.

97% van de wereld werkt met het metriek stelsel, maar lucht- en scheepvaart behouden nog hun eigen maten. Ook oppervlakte- , inhoudsmaten e.a. zijn nog niet universeel vgl   Pint, Gallon, acre, PSI, Fahrenheit, ounce, karaat. Stilaan komt er wel verandering in.

 

Ter afsluiting nog een anekdote : Er werd ooit het project “Meridien Vert”opgezet om een weg te maken van 1000km afgezet met rijen bomen op de meridiaan als herdenking van de metingen van de meridiaan. Het zou een mooie verwezenlijking geweest zijn, maar financieel en functioneel misschien toch geen haalbare kaart.