2020-01 HistoRik over ... de hemelschijf van Nebra
De hemelschijf van Nebra (circa 16de eeuw vóór Christus)
Drieduizend zeshonderd jaar geleden waren mensen al bezig met het waarnemen van de hemel. Dit weten we sinds een twintigtal jaren, toen er in het oosten van Duitsland een aantal voorwerpen werden ontdekt. Ontdekking is eigenlijk een proper woord, want ze werden gevonden door schattenzoekers of grafrovers. Volgens een wettelijke bepaling mogen in Sachsen-Anhalt gevonden cultuurvoorwerpen niet verhandeld worden en behoren deze aan de staat als algemeen cultuurerfgoed.
Illegale schattenjagers in actie
In 1999 waren twee schattenjagers met metaaldetectoren aan het zoeken op de Mittelberg nabij het stadje Nebra. Dat ligt nabij de beter bekende stad Halle a/d Saale en nog iets verder ligt Leipzig. Dat men hier ging zoeken is niet zo verwonderlijk, het ligt niet ver van het kleinste middengebergte van Duitsland, Kyffhäuser met zijn bekende monument Barbarossa en Keizer Wilhelm I te paard. Ook het mineraalrijke Harzgebergte met de hoogste berg van Midden-Duitsland, Brocken (1.141 meter hoog), ligt daar in de buurt.
Nebra ligt ook op de aloude barnsteen- of amberroute van de Oostzee naar Italië. Op zo'n 20 km ligt ook Goseck, een archeologisch zonne-observatorium met dubbele omwalling van houten palen, pas ontdekt in 1991. Het is tevens het oudste zonne-observatorium ter wereld. Later is gebleken dat het niets te maken heeft met Nebra, maar het was wel een aanzet om schatten te zoeken in de grote omgeving.
De twee schattenzoekers hadden succes en vonden effectief een schat, bestaande uit een bronzen schild - dat dachten zij tenminste - van 32 cm doormeter met een gewicht van 2,3 kg, alsook twee bronzen zwaarden, twee bijlen, een beitel en twee armbanden. Voor de twee schattenjagers waren de wapens het belangrijkste van de hele vondst. Met deze vondsten gingen ze 's anderendaags naar een antiekhandelaar in Keulen en vroegen een prijs van 31.000 DM (Deutsche Mark). Via een bemiddelaar werd het materiaal in Berlijn en later nog in München aangeboden voor 1 miljoen DM, maar men kon het niet verkopen op de legale markt wegens het wettelijke verbod in verband met de verhandeling van gevonden cultuurvoorwerpen.
Het geheel veranderde meermaals van eigenaar tot het in 2001 in het bezit kwam van twee helers voor een prijs van 200.000 DM. Deze stelden het te koop op de zwarte markt voor 700.000 DM. Landsarcheoloog Harald Meller van het ministerie van cultuur en binnenlandse zaken en de archeologische dienst van Sachsen Anhalt stelde zich voor als mogelijke koper. De transactie zou gebeuren in een hotel in Bazel op 23 februari 2002. Toen alle betrokkenen aanwezig waren, viel de Zwitserse politie binnen en kon de bronzen schijf en de rest van de schat aangeslagen worden.
Daarop werd het in beslag genomen materiaal overgebracht naar het archeologisch museum in Halle a/d Saale voor verder onderzoek. Ook de twee schattenzoekers werden aangehouden.
In 2006 werd de schijf, dan al bekend als hemelschijf, verzekerd voor een waarde van 100 miljoen euro.
Het landsgerecht startte vervolgens een proces op, maar tijdens dat proces kwam er van vele kanten twijfel aan de echtheid van de schijf. Van dit argument werd gretig gebruik gemaakt van de advocaten van de beschuldigden, want als de hemelschijf geen cultuurobject is, is er ook geen misdrijf. Maar uiteindelijk kregen de helers in september 2003 een voorwaardelijke straf van 12 en 6 maanden hechtenis plus een boete van 5.000 euro. Men ging nog in beroep tegen dit vonnis, maar het beroep werd in 2005 verworpen. In 2007 werd de zaak uiteindelijk definitief afgerond. Ook de illegale schattenjagers kregen in september 2003 een voorwaardelijke straf van 4 en 9 maanden hechtenis.
Kijk hier voor de bijhorende afbeelding.
Copyright: via Creative Commons
Kunstschatten uit de bronstijd
Het interessante aan de schat was dat er ook wapens en juwelen bij waren, waardoor de schijf al meteen in een tijdperk en een cultuur kon gesitueerd worden.
De ouderdom werd bepaald met de koolstof-14 dateringsmethode en ligt rond 1600 vóór Christus, in volle bronstijd dus. Brons bestaat uit koper en tin. Door onderzoek zou het koper afkomstig zijn van de Koperberg, Mitterberg, Salzburgerland. Het tin zou van Wales komen. Dat weet men door het gehalte van tin of koper, en de aanwezigheid van andere stoffen die verschillend zijn van mijn tot mijn. Het goud dat de schijf versiert om er een planetarium van te maken komt grotendeels van een rivier in Cornwall, Engeland, maar een gedeelte is van een andere oorsprong, misschien wel van Roemenië.
Men heeft ook kunnen bepalen dat er vier fasen zijn van verwerking of aanpassing van de hemelschijf, maar daaraan kon nog geen juiste tijdsbepaling gekoppeld worden.
In een eerste fase zijn Maan en sterren aangebracht, in een tweede fase werd de horizon aangebracht voor de zonnewende aan het begin van de zomer en de winter. In een derde fase kwam de zonneboog of zonneschip erbij, en in een vierde fase de gaatjes in de rand.
De huidige fase is dan de vondst bij de opgraving na zowat 3.600 jaar.
Betekenis van de hemelschijf
Wat is de wetenschappelijke waarde van deze vondst ?
Gaat het om een voorwerp voor sjamanen? Betreft het een planetarium voor astronomen? Heeft het een symbolische betekenis van de hemel boven ons?
Onderzoekers hadden grote vragen over de juiste betekenis van de schijf, maar archeologen hielden het bij een voorstelling van de kosmos. Onderzoekingen en theorieën hierover zijn nog steeds aan de gang.
Er is de afbeelding van een Maan van 7 dagen na de Nieuwe Maan. Maar is de andere afbeelding Volle Maan, wat momenteel wordt aangenomen, of gaat het om de Zon?
We zijn wel zeker over de randbogen: die geven de zonsopgangen en zonsondergangen weer voor de streek van 51 graden noorderbreedte waar de voorwerpen werden gevonden, want ze beslaan 82 graden tussen zomer- en wintersolsticium.
De zonneboog of zonneboot, zoals gebruikt in de Egyptische cultuur, is nog niet gedefinieerd.
Betreffende de afgebeelde sterren zijn er veel mogelijkheden.
Het meest opvallende is het groepje van zeven sterren, het kunnen de Plejaden zijn met als tegenbeeld onderaan de Hyaden. Of misschien wel een winterzeshoek van sterren, met Betelgeuze in het midden. Daar zou dan weer een driehoek tegenover staan, gevormd door Altair, Arcturus en Antares.
In het centrum staat de Zon met twee binnenplaneten en drie buitenplaneten.
In het noorden kan het zijn dat er acht circumpolaire sterren zijn afgebeeld. Als we deze laten culmineren, krijgen we vier mooie afbeeldingen met een interval van zes uur van culminerende sterren.
Welke van deze veronderstellingen juist zijn, zullen we misschien nooit exact weten. Wat we wel weten is dat deze schat behoorde aan een Centraal-Europese cultuur, de Unetice. Dat was een volk van handelaars en rondtrekkende bronsgieters, dat ook al tin invoerde vanuit Ierland, barnsteen uit de Oostzee en betrekkingen had met culturen uit Zuid-Engeland en Bretagne.
Geen wonder dat er in Sachsen Anhalt veel aandacht aan deze kunst- en cultuurschat gegeven wordt met enerzijds het Archäologische Museum in Halle a/d Saale waar de originele hemelschijf bewaard wordt, anderzijds het Arche Nebra museum nabij de vindplaats in Nebra, met een overzicht van de hele geschiedenis en met een uitzichttoren die ook dienst doet als zonnewijzer.
In 2008 is er een herdenkingsmunt van 10 euro uitgegeven en een postzegel van de Bundespost van 55 cent.
Wie nog meer wil weten over dit onderwerp moet zeker het lijvige boek lezen: “De hemelschijf van Nebra : op zoek naar een verdwenen beschaving in het hart van Europa”, uitgegeven in 2019 en geschreven door Harald Meller, de directeur van het museum in Halle en hoofdrolspeler bij de inval in het hotel in Bazel.
Tekst: Rik Blondeel, december 2019