2022-02 Ken je klassiekers: De Grote Rode Vlek
Onderwerp
De Grote Rode Vlek, een anticycloon op reuzenplaneet Jupiter
Beeld
Copyright Afbeelding: NASA/JPL-Caltech/SwRI/MSSSImage processing by Kevin M. Gill, © CC BY - https://www.jpl.nasa.gov/images/pia23606-the-great-red-spot
Technische gegevens
Locatie: ten zuiden van de evenaar van de planeet Jupiter
Grootte: groter dan de Aarde
Structuur: anticycloon met gigantische orkanen en stormwinden van wel 500 km per uur
Korte beschrijving
In dit artikel hebben we het over de 'GRV', de Grote Rode Vlek, niet te verwarren met de 'GVR', de Grote Vriendelijke Reus, uit het verhaal van Roald Dahl… we hebben het hier over de enorme, niet zo vriendelijke reuzenorkaan die al een paar eeuwen woedt op de planeet Jupiter.
Reeds in 1664 zag de Britse astronoom Robert Hooke door zijn telescoop een rood verschijnsel op de planeet Jupiter en een jaar later stelde ook de Frans-Italiaanse astronoom Giovanni Domenico Cassini dit atmosferisch fenomeen vast.
Robert Hooke (1635-1703) was een veelzijdige wetenschapper en uitvinder en kreeg soms de bijnaam “Engelse Leonardo”. Hij was een begaafd astronoom, natuurkundige, bioloog en architect en verdiende zijn sporen voornamelijk in het domein van de microbiologie. Zijn aandacht richtte zich meer op wat hij zag door zijn microscoop dan door zijn telescoop, daardoor had hij geen aandacht meer voor de vlek op Jupiter. Maar Cassini (1625-1712) bleef wel een aantal jaren de planeet Jupiter en de grote rode vlek observeren. Naast andere ontdekkingen, worden ook de ontdekking van vier manen van Saturnus en de scheiding tussen de ringen rond deze planeet aan Cassini toegeschreven.
Na Cassini’s dood werd aan de rode vlek geen aandacht meer besteed. Het is pas vanaf 1878 dat ze weer werd opgepikt en meer systematisch werd bestudeerd. Men kan dus met zekerheid stellen dat deze storm ononderbroken actief is sinds 1878 en waarschijnlijk al van 1664 en vroeger.
De grote rode vlek is een anticycloon waar tornado’s en orkanen ontstaan en ontelbare bliksemontladingen plaatsvinden. Jupiter is een gasplaneet zonder vast oppervlak, daarom komt de orkaan niet aan land en verzwakt ze niet. De anticycloon is, net als op Aarde, een hogedrukgebied dat draait in tegenwijzerzin in ongeveer zes dagen. De winden aan de rand van het object halen een snelheid van meer dan 500 km per uur en de interactie van de bliksem met de aanwezige gassen zou aan de basis liggen van de rode kleur. De storm torent zo’n 8 km boven de andere wolken uit. In 1879 werd de grootte van de rode stormwolk geschat op 40.000 km, ongeveer driemaal de Aarde, maar recente waarnemingen geven aan dat de vlek krimpt, momenteel zou zij een diameter hebben van 15.000 km, dus nog steeds groter dan de Aarde.
Als deze trend zich doorzet kan men zich afvragen of de vertrouwde rode vlek op termijn zal vervagen en uiteindelijk verdwijnen. Maar misschien wordt zij vervangen door een nieuwe superstorm? In 1998 werd namelijk door de Hubble Space Telescope een nieuw stormgebied waargenomen, iets meer ten oosten van de huidige grote vlek, dat stilaan evolueert naar een 'Kleine Rode vlek' (officiële naam: Oval BA) waar stormwinden van meer dan 600 km per uur woeden en dat alsmaar meer een rode kleur krijgt. Het is een theorie die moet worden opgevolgd door verdere waarnemingen.
Copyright Afbeelding: NASA, ESA, A. Simon-Miller (NASA/GSFC), and I. de Pater (University of California Berkeley) - https://hubblesite.org/contents/media/images
Waarneming
Vanop Aarde is de grote rode vlek gemakkelijk waarneembaar met de telescoop. Wetenschappers maken uiteraard graag gebruik van super grote telescopen zoals de Very Large Telescope van de ESO in Chili en de Japanse Subaru Telescope in Hawaï. Daardoor kan men nog meer in detail de structuur en temperatuur binnen de grote storm bestuderen.
Ook vanuit de ruimte worden observaties doorgestuurd door ruimtesondes die ofwel tijdens een fly-by foto’s nemen, ofwel in een baan rond Jupiter werden gebracht.
In 2011 werd de ruimtesonde JUNO gelanceerd door NASA met het doel te kijken wat er onder het wolkendek van Jupiter zit, sinds 2016 draait deze ruimtesonde in een polaire baan rond Jupiter en in 2017 maakte zij een foto van de grote rode vlek op een afstand van 9.000 km. Dat was veel dichter dan de foto’s die eerder door de ruimtesondes Voyager 1 en Galileo werden gemaakt in resp. 1979 en 1995. De observaties laten ook toe om de diepte van de reuzenstorm vast te stellen die wel tot 500 km kan reiken.
In 2000, drie jaar na de lancering, maakte de Cassini-Huygens ruimtesonde op zijn baan naar Saturnus eveneens een foto van de grote rode vlek, waardoor men meer informatie kreeg over de chemische samenstelling van de reuzenorkaan. De Amerikaanse, Europese en Italiaanse ruimtevaartorganisaties hadden de sonde logischerwijze vernoemd naar de Italiaanse astronoom Cassini, die van Saturnus zijn studieobject had gemaakt.
Iets recenter, in 2007, maakte het ruimtetuig New Horizons op zijn weg naar Pluto en de Kuipergordel ook foto’s van Jupiter en de nieuwe kleine rode vlek.
Al deze observaties kunnen met elkaar worden vergeleken en bestudeerd en geven een beeld van het ontstaan, de kenmerken, de evolutie en toekomst van de Grote Rode Vlek.
Slot
Jupiter is de grootste gasplaneet van ons zonnestelsel en zijn snelle rotatie veroorzaakt talrijke wolkenbanden met altijd aanwezige stormen. Dat geeft fascinerend mooie beelden en de mysterieuze grote rode vlek blijft tot de verbeelding spreken.
Wie aan vlekken denkt, wil al snel naar z’n stofdoek grijpen, maar in het geval van Jupiter mogen deze vlekken zeker niet worden weggeveegd!
Links op het internet
Ontdekking GRS-Hooke vs Cassini
Jupiter’s Grote Rode Vlek ‘gloeit’ | ESO Nederland
Tekst: Martine De Wit, maart 2022