2022-03 Ken je klassiekers: De Kattenoognevel
Onderwerp
De Kattenoognevel, wordt ook de Cat's Eye Nebula genoemd, in de NGC is het object nummer 6543, in de Caldwell-cataloog is het nummer 6.
Soort object: planetaire nevel
Afstand: 3.000 lichtjaar verwijderd van de Aarde
Grootte: 0,2 lichtjaar
Magnitude: 8.1
Locatie: in sterrenbeeld Draco (Draak)
Beeld
Copyright afbeelding: ESA Hubble Space Telescope
Korte beschrijving
Wie een planetaire nevel waarneemt, beleeft iets magisch: de waarnemer kijkt tegelijkertijd in het verleden en in de toekomst…
Het verleden…
In het midden van planetaire nevels bevindt zich de centrale ster die miljarden jaren geleden nog een actieve ster was. Op het einde van de levensfase van lichte sterren met een massa van 1 tot maximaal 8 x onze Zon, neemt de kernfusie af waardoor de buitenste lagen worden afgestoten.
Dat is het begin van de eindfase van de ster, die gedurende enkele miljarden jaren zodanig groot zal worden en afkoelen tot zij een rode reuzenster wordt. De afgestoten gaslagen nemen steeds meer afstand van de ster, waardoor deze in elkaar stort en eindigt als een veel kleinere, koele ster. Deze centrale ster noemt men witte dwerg en blijft nog enkele duizenden jaren in deze eindfase. Daarbij stuurt zij opnieuw energie uit die de gaslagen rondom ioniseert waardoor zij oplichten in verschillende kleuren.
De Kattenoognevel zou intussen zo’n duizend jaar geleden in die fase zijn beland.
Bijzonder aan de Kattenoognevel is dat de uitstoot van de materie blijkbaar gebeurde in tijdsintervallen van zo’n 1.500 jaar. Waarom deze uitstoot gelaagd is, is niet bekend.
De toekomst...
Ook onze Zon is een lichte ster die binnen een vijftal miljard jaar aan haar eindfase zal beginnen en eindigen als de vele andere planetaire nevels.
Als het zover komt, zal onze Zon beginnen uitzetten, groter en koeler worden en evolueren tot een rode reuzenster. Tijdens dat proces zullen de meest nabije planeten, waaronder zeker en vast de Aarde, eerst onleefbaar en uiteindelijk opgeslokt worden.
De grotere planeten zoals Jupiter en Saturnus zullen waarschijnlijk langer blijven bestaan en rond de Zon blijven cirkelen. Ook onze Zon zal in een nevel gewikkeld worden, waarvan wij de vorm nooit zullen zien en we zullen dan ook geen leuke bijnaam kunnen verzinnen !
Waarneming
De Kattenoognevel werd in 1786 ontdekt door de Britse astronoom William Herschel en kreeg het volgnummer NGC 6543 in de New General Catalogue van John Dreyer, opgemaakt in de jaren 1880-1890. Vooral door Herschel waargenomen objecten waren in de NGC-catalogus opgenomen.
In 1900 ontdekte de Amerikaanse astronoom E.E.Barnard het helderste gedeelte in de lichtzwakke omhullende halo van de nevel en nam deze op onder het nummer IC 4677 in de tweedelige Indexcatalogus (voluit: Index Catalogue of Nebulae and Clusters of Stars).
Eind 20e eeuw is het vooral de Hubble Space Telescope die prachtige foto’s maakt van vele planetaire nevels in onze Melkweg, maar ook ver daarbuiten. Foto’s van de Kattenoognevel geven een mooi en gedetailleerd beeld, waar duidelijk de verschillende lagen rond de centrale ster zichtbaar zijn.
Copyright zoekkaart: Free Starcharts
Emissienevel
De Kattenoognevel is een emissienevel. Dit betekent dat de gasatomen in de nevel geïoniseerd worden. De witte dwergster straalt energie uit waardoor de gaselementen in de nevel ook zelf licht uitstralen. Afhankelijk van het element zal dit resulteren in een rode, blauwe of groene kleur.
Andere voorbeelden van emissienevels zijn o.a. de Orionnevel, de Paardenkopnevel of de Ringnevel.
Vorm
In het centrum van de nevel bevindt zich de centrale ster in de fase van witte dwerg. Rondom draaien de geïoniseerde gaslagen die de nevel hun specifieke vorm geven. Meestal is die vorm symmetrisch, waarom dit zo is bleef lange tijd een raadsel.
Recent werd door onderzoek en waarnemingen met de ALMA-telescoop in Chili, vastgesteld dat de gaslagen rond de centrale ster meegezogen worden door een nabije ster of planeet die de nevel begeleiden. De sterrenwinden worden door deze begeleiders meegevoerd zodat schijven, kegels of spiraalvormen ontstaan rond de oude ster.
Meer over dit onderzoek kan je lezen in het artikel gepubliceerd in Science door het team van astronome Leen Decin (KULeuven).
Naamgeving
De naam “planetaire” nevel doet vermoeden dat er binnenin planeten gevormd worden. Toch is planeetvorming hier niet aan de orde, de omschrijving “planetaire” is ontstaan in de 19e eeuw, omdat astronomen met de telescopen van die tijd de nevels aanzagen als kleine planeten.
Elke nevel heeft een officiële benaming die bestaat uit een cijferreferentie, maar uit praktisch oogpunt geven NASA-astronomen meestal een leuke bijnaam, al naargelang de associatie die het uitzicht van de gaslagen rond de centrale ster oproept.
Sommige namen kunnen echter kwetsend zijn voor bepaalde mensengroepen en daarom bekijkt de NASA momenteel de lijst met roepnamen. Hoewel het niet om officiële benamingen gaat, zullen stigmatiserende of beledigende bijnamen worden vervangen door meer algemene omschrijvingen.
Maar met de naam “Cat’s Eye Nebula” is niets mis… deze doet inderdaad denken aan de indringende pupil van een kattenoog, omringd door heldere diepliggende exotische kleuren.
Dus, heb je een kat, kijk dan eens diep in haar of zijn ogen, misschien zie je er wel een mooie nevel in, of… misschien zie je gewoon een verbaasde kat die zoveel aandacht niet had verwacht !
Copyright afbeelding: eigen creatie
Links op het internet
Astronomen leggen sterrenwinden vast in ongekend detail – Nieuws KU Leuven.be
NASA to Reexamine Nicknames for Cosmic Objects | NASA
Tekst: Martine De Wit, juni 2022