De Mercuriusovergang van 9 mei 2016
In de namiddag en de vooravond van maandag 9 mei 2016 kunnen we een relatief zeldzaam verschijnsel waarnemen (gemiddeld komt dit ongeveer twaalf keer per eeuw voor): de planeet Mercurius zal voor de Zon voorbij trekken. We zullen gedurende meerdere uren een nietig zwart cirkeltje voor de schijf van onze Zon zien bewegen. Niet enkel in onze streken, maar overal ter wereld waar op dat moment de Zon boven de horizon staat, zal men de overgang kunnen bekijken
Mercuriusovergang op 7 mei 2003, copyright: Lieve Meeus & François Uyyterhoeven
Wat is een Mercuriusovergang?
Banen en hoeken
We krijgen een Mercuriusovergang wanneer de planeet Mercurius tussen de Zon en de Aarde passeert.
Aangezien Mercurius er 88 dagen over doet om een toertje rond de Zon te maken, staan deze drie objecten gemiddeld elke vier maanden in deze stand. Immers tijdens die 88 dagen is de Aarde ook een heel stuk opgeschoven in haar baan rond de Zon, zodat het nog een goede maand extra duurt vooraleer de drie hemellichamen weer in hetzelfde rijtje staan. Deze positie, waarbij Mercurius dus tussen de Zon en de Aarde staat, noemt men de benedenconjunctie. Conjunctie wil zeggen samenstand.
De reden waarom we maar een twaalftal overgangen per eeuw meemaken, heeft alles te maken met de helling van de baan van Mercurius ten opzichte van deze van de Aarde. Het vlak waarin de baan van de Aarde rond de Zon ligt noemt men het eclipticavlak.
En aangezien het baanvlak van Mercurius een hoek van ongeveer 7 graden maakt ten opzichte van het eclipticavlak zullen wij vanop Aarde bij een benedenconjunctie van Mercurius en de Zon de planeet meestal boven of onder de Zon weten passeren, en dan is er uiteraard geen sprake van een overgang of transit.
Knopen
Wanneer is er dan wel een overgang zichtbaar? Telkens wanneer Mercurius zich op het moment van de benedenconjunctie net in de buurt de ecliptica bevindt. Men zegt in dit verband dat een planeet door een knoop van haar baan gaat wanneer zij door het eclipticavlak trekt. Er zijn klimmende en dalende knopen, afhankelijk of de planeet van onder het baanvlak naar boven trekt, of omgekeerd.
De overgang waarnemen
Misschien heb je nog een eclipsbrilletje liggen van de vorige zonsverduistering, maar jammer genoeg staat Mercurius zo ver van ons dat de transit van het kleine zwarte cirkeltje enkel waarneembaar is indien men gebruik maakt van een (kleine) telescoop, ook een gewone verrekijker zal onvoldoende zijn.
Belangrijke waarschuwing
Een belangrijke waarschuwing is hier reeds op zijn plaats: indien je naar de Zon kijkt, gebruik dan steeds de nodige voorzorgen!
Zonder bescherming naar de Zon kijken, zij het met het blote oog, met een verrekijker of met een telescoop, zal leiden tot permanente oogschade, met mogelijk zelfs volledige blindheid tot gevolg! Een filter aan het oculair van de telescoop is NIET veilig, daar deze door de hitte van de geconcentreerde zonnestralen kan barsten! Wees dus voorzichtig! Enkel projecties of rechtstreekse telescoopwaarnemingen met objectieffilter of Herschelprisma zijn veilig - informeer je dus terdege.We herhalen het tot vervelens toe, maar het is dan ook verschrikkelijk belangrijk: let op voor je ogen. Iedereen weet dat als je per ongeluk eens in de richting van de zon kijkt, je al pijnlijke ogen krijgt en een paar minuten (als je geluk hebt) vlekken ziet. Welnu, als je met een verrekijker of telescoop naar de zon kijkt, zonder de nodige bescherming, kan je in een fractie van een seconde blind worden! Net zoals je een blad in brand kan steken door er met een vergrootglas een straal zonlicht op te richten, wordt je netvlies vrijwel onmiddellijk verschroeid en loop je onherstelbare schade op...
Hoe kan je dan wel veilig naar de zon kijken?
Met behulp van een eclipsbrilletje: de filters in die brilletjes houden de warmte- en ultravioletstraling tegen, en laten slechts een fractie (minder dan 1/1000) van het zichtbaar licht door. Let natuurlijk wel op dat er geen kleine gaatjes in het filter zijn. Met een eclipsbrilletje zal je echter wel niets van Mercurius kunnen zien, die is veel te klein om met het blote oog waargenomen te worden.
Projectie op een wit scherm: je plaatst op een afstand achter je verrekijker of telescoop een wit scherm, en laat het licht daar op invallen zodat je het beeld onrechtstreeks kan bekijken. Een heel eenvoudige methode om veilig waar te nemen.
Objectieffilter: een zonnefilter van goede kwaliteit, geplaatst voor de opening van je verrekijker of telescoop, dus voordat het licht de kijker binnenkomt.
Online kijken: je kan het hele gebeuren volgen via het internet via een live webcast.
Wanneer kijken?
Het eerste contact, dit is wanneer het schijfje van Mercurius net de buitenrand van de Zon aanraakt, vindt plaats om 13:12 u. Na een drietal minuten, om 13:15 u, is het schijfje van Mercurius helemaal binnen de rand van de Zon getrokken. Om 16:57 u is de afstand tussen Mercurius en het centrum van de Zon het kortst. Twee en een half uur later, om 20:39 u, is Mercurius opnieuw aan de rand van de Zon gekomen, en om 20:42 u is Mercurius helemaal weggeschoven van de schijf van de Zon, en is het schouwspel dus voorbij.
Wereldkaart met Mercuriusovergang van 9 mei 2016. Copyright: Xavier Jubier
Heel precies de waarden voor Ukkel, elders in België en Nederland kan dit hoogstens een paar seconden verschillen:
Intrede met eerste uitwendige contact: 13h12m18s
Intrede met eerste inwendige contact: 13h15m30s
Kortste afstand tot zonnecentrum: 16h57m25s
Uittrede met laatste inwendige contact: 20h39m12s
Uittrede met laatste uitwendige contact: 20h42m24s
Zoals je kan merken op basis van bovenstaande tijdstippen duurt de overgang dus in totaal 7 uur en 30 minuten, ruimschoots de tijd om rustig te kunnen kijken hetzij met eigen materiaal, op MIRA of op één van de andere volkssterrenwachten of via het internet.
Wat zal er te zien zijn?
Als je vanuit het centrum van de Aarde zou kijken, zou je zien dat Mercurius in een rechte lijn over de schijf van de Zon trekt. Maar aangezien wij uiteraard observeren vanaf het oppervlak van onze planeet, zien we dat het traject dat Mercurius aflegt op de schijf van de Zon een gekromde lijn is, dat heeft te maken met het feit dat in die ruim zeven uur de Aarde een behoorlijk stuk rond haar as is gedraaid. Klik alvast op deze link om een animatie te zien van hetgeen op 9 mei op de zonneschijf zal te zien zijn.
We dienen er ook rekening mee te houden dat het schijfje van Mercurius vanaf de Aarde gezien erg klein is: men moet geen spectaculaire zwarte cirkel verwachten, laat staan een verduistering van de Zon. Als we de rekenoefening maken blijkt de planeet immers amper 12 boogseconden groot te zijn, dat is 1/158 van de diameter van de Zon. En dus zal je minstens een grote verrekijker nodig hebben om het Mercuriuscirkeltje op de zonneschijf te zien.
Live Webcast
De Mercuriusovergang is enkel waarneembaar met behulp van voldoende krachtige optische hulpmiddelen, in casu een telescoop. Op Volkssterrenwacht MIRA kunnen de bezoekers gebruik maken van de vele kijkers waarover we beschikken. Deze instrumenten maken het mogelijk op een veilige en comfortabele manier het schouwspel van de Mercuriusovergang te volgen.
Voor wie niet over een telescoop met veilig filter beschikt of niet in de gelegenheid is op MIRA of op één van de andere volkssterrenwachten langs te komen, is er een goed alternatief via het internet. Er zullen immers op verschillende locaties webcasts plaatsvinden waarbij de waarnemingen online gezet worden.
Via deze link krijg je een overzicht van de gekende webcasts. Dra meer informatie over onze eigen webcast.
Mercuriusovergangen in de 21ste eeuw
Zoals reeds eerder vermeld vinden Mercuriusovergangen gemiddeld twaalf keer per eeuw plaats. De vorige was op 9 november 2006 en de volgende zal plaatsvinden op 11 november 2019. Het onderstaande lijstje geeft een overzicht van de 14 overgangen in de 21ste eeuw met daarbij ook de plaatsen op Aarde waar het fenomeen te zien zal zijn. Het komt immers voor dat een transit op een bepaalde locatie niet te zien is omdat in de periode dat Mercurius over de zonneschijf trekt de Zon onder de horizon zit...
07 mei 2003 >>> Eurazië, Afrika, West-Australië, Indische Oceaan (hier een filmpje vanop MIRA)
09 november 2006 >>> VS, Westelijk Zuid-Amerika, Stille Oceaan, Australië
09 mei 2016 >>> Europa, Afrika, Atlantische Oceaan, Amerika
11 november 2019 >>> West-Europa, Afrika, Atlantische Oceaan, VS, Zuid-Amerika
13 november 2032 >>> West-Australië, West-Azië, Europa, Afrika, Atlantische Oceaan
07 november 2039 >>> West-Australië, West-Azië, Europa, Afrika, Atlantische Oceaan
07 mei 2049 >>> Europa, Afrika, Atlantische Oceaan, Amerika
09 november 2052 >>> Stille Oceaan, Australië, Oost-Azië
10 mei 2062 >>> Noord- en Midden-Amerika, Stille Oceaan, Oost-Australië, Noordoost-Azië
11 november 2065 >>> Amerika, Stille Oceaan, Oost-Australië
14 november 2078 >>> Europa, Afrika, Atlantische Oceaan, Zuid-Amerika, Noordoost-Amerika
07 november 2085 >>> Europa, Afrika, Atlantische Oceaan, Zuid-Amerika, Noordoost-Amerika
08 mei 2095 >>> Amerika, Stille Oceaan, Oost-Australië
10 november 2098 >>> Australië, Azië, Indische Oceaan, Europa, Afrika
Links op het internet
Planetary Transits Across the Sun op NASA Eclipse Website
Mercurius voor de Zon op Kennislink.nl
Mercury Transit of 2016 May 09 op Homesite Xavier Jubier