Het Eise Eisinga Planetarium in Franeker: voortaan werelderfgoed

Van harte proficiat aan onze collega’s van het Eise Eisinga Planetarium in Franeker, Friesland, want sinds 19 september 2023 mogen zij staan pronken op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.

Daarmee is de erfenis van Eise Eisinga (1744-1828) nog steeds springlevend !!!

Het mechanische model dat toont hoe zon, maan en planeten bewegen in ons zonnestelsel werd tussen 1774 en 1781 geïnstalleerd op het plafond van de woon- en slaapkamer van Eise Eisinga en zijn vrouw.

Het is het oudste nog werkende planetarium ter wereld, en zeer zeker een bezoek waard. Op een goeie 300 km van Volkssterrenwacht MIRA…

 

 

Een wolkammer met de neus graag in de boeken

Eise Eisinga werd in 1744 geboren in het Friese plaatsje Donrijp. Reeds in zijn kinderjaren bleek hij een begaafde knaap te zijn maar, zoals toen wel vaker het geval was, mocht hij om financiële redenen niet naar het gymnasium. De jonge Eise zou dus, net als zijn vader Jelte, wolkammer worden.

Zijn begaafdheid was zeker voor een stuk genetisch bepaald, want ook zijn vader schijnt een knap en handig man geweest te zijn. Men weet uit geschriften dat hij verschillende zonnewijzers heeft gemaakt. Die zijn helaas allemaal verloren gegaan.

Eise Eisinga was een pure autodidact. Toen hij 14 jaar was mocht hij eenmaal per week te voet van zijn woonplaats Oosterlittens naar Franeker gaan om daar met Willem Wytzes meetkunde te studeren. En reeds op zijn vijftiende schreef hij zijn eerste boekje over rekenkunde.

Toen Eise Eisinga in 1768 huwde met Pietje Jacobs ging het koppel naar Franeker wonen waar hij zich ook als wolkammer vestigde. In zijn vrije tijd was hij echter vaak in de bibliotheek van de Franeker Academie te vinden. Daar bekwaamde hij zich verder in de wiskunde en de fysica.                    

 

Het einde van de wereld nabij…

En toen gebeurde het volgende: op 8 mei 1774 zou er zich een conjunctie voordoen van de Maan en de planeten Mars, Jupiter, Venus, en Mercurius. Hoewel al meer dan twee eeuwen bekend was hoe het zonnestelsel in mekaar zit en hoe de hemellichamen ten opzichte van elkaar bewegen, toch kondigde de Leeuwarden Courant van 9 april 1774 aan dat er een boekje zou verschijnen waarin voorspeld werd dat “die hemellichamen met elkaar in botsing zouden komen en dat door deze schok de Aarde op de Zon zou vallen”, met alle gevolgen die men zich daarbij kon voorstellen. De ondergang van de wereld was dus nabij.

Er ontstond een ware panieksfeer in Friesland in die mate dat de Gedeputeerde Staten van Friesland zelfs verplicht werden om in te grijpen. Het boekje, dat van de hand van de Calvinistische predikant Eelco Alta bleek te zijn, werd uit de handel genomen.

 

Gelukkig was er een nuchtere amateurastronoom om de wereld te redden

Ook Eisinga, die goed wist hoe het zonnestelsel in elkaar zat, werd vanuit vele kanten door bange mensen uit Friesland om uitleg gevraagd.  Het is ter gelegenheid daarvan dat hij het plan opvatte om een werkend schaalmodel van het zonnestelsel te maken. Hij wilde de sterrenkunde voor iedereen toegankelijk maken. Zijn middelen waren wel beperkt, en daarom moest hij van zijn vrouw de toestemming zien te krijgen om zijn planetarium in de woonkamer van hun huis te bouwen. En het staat er nog altijd!

Het uitwerken van zijn project zou zes maanden in beslag nemen. Dat was ten minste wat Eisinga dacht. Uiteindelijk werd het een constructie waar hij zeven jaar aan werkte.

In die jaren kon hij wel gerust zijn gang gaan, want zijn vrouw, voor wie het op den duur toch genoeg geweest was, was gedurende die tijd met de kinderen ergens anders gaan wonen. Ze keerden pas na de beëindiging van de werken terug.

Maar het resultaat van zijn jarenlange inspanningen was wel verbluffend. Deze eenvoudige maar geniale wolkammer was er uit pure liefhebberij toe gekomen niet alleen een planetarium te bouwen, het apparaat deed ook dienst als klok, als kalender, als Zon- en Maanalmanak en als sterrenkaart. Zelfs Zons- en de Maansverduisteringen werden erop weergegeven.

Om zijn complex raderwerk in elkaar te steken had Eisinga zelf tal van eikenhouten schijfjes en duizenden spijkers vervaardigd, waarmee hij dan de vele tandwieltjes tot een nauwkeurig mechanisme in elkaar stak. Het geheel draait eigenlijk als een slingeruurwerk met gewichten, waarvan de gewichten eens per week moeten worden opgetild.

 

 

Copyright afbeelding: Planetarium Franeker & Creative Commons via Wikipedia

 

Een planetarium met grote faam

Nog voor het einde van 1781 kreeg Eisinga echter een bittere pil te slikken. De planeet Uranus werd ontdekt en… er was geen plaats meer om deze buitenplaneet in de kleine woonkamer toe te voegen.

Eisinga beperkte zich echter niet alleen tot het bouwen van zijn planetarium. Hij vervaardigde ook verschillende zonnewijzers. De merkwaardigste dateert van 1806 en is aan zijn huis opgehangen.

Eisinga bracht het in 1795 tot buitengewoon hoogleraar aan de Franeker Academie. Deze werd helaas reeds in 1811 op last van Napoleon gesloten.  Zijn planetarium verwierf wel een grote faam toen Koning Willem I er in 1818 een bezoek bracht.

In 1828 stierf Eise Eisinga op 84 jarige leeftijd. Hij had er wel zorg voor gedragen om een testament op te stellen waarin beschreven stond hoe het apparaat in elkaar zat en hoe het onderhouden moest worden. Na zijn dood werd het planetarium overgenomen door de staat, die het op zijn beurt later aan de gemeente Franeker schonk. De gemeente heeft van haar kant heel wat gedaan om de stad, in functie van het planetarium, her in te richten. Allerlei sterzitjes werden op diverse plaatsen van de binnenstad geplaatst. Elk zitje heeft een uitgestanst sterrenbeeld en is dus uniek. Er is ook een straat naar Eisinga genoemd.

 

Een bezoek meer dan waard

Het planetarium, dat zich in zijn oorspronkelijke staat bevindt, werkt nog steeds en staat bekend als het oudste nog werkende planetarium ter wereld. Het planetarium is ondertussen wereldvermaard en ontvangt jaarlijks vele tienduizenden bezoekers.

In het planetarium worden ook tentoonstellingen georganiseerd en bijzondere instrumenten tentoongesteld, die verband houden met de sterrenkunde. Ook ruimtevaart komt er aan bod met foto’s en schaalmodellen van ruimteschepen.

Franeker is zeker een bezoekje waard. Naast het planetarium zijn er nog andere bezienswaardigheden, zoals de gotische Martinikerk uit 1425 en het stadhuis uit 1591.

Dat Nederland een land van grote sterrenkundigen is zal wel voor iedereen duidelijk zijn. Maar wist je dat nog een andere grote Nederlandse sterrenkundige in Franeker werd geboren? Jan Hendrik Oort, jawel deze van de Oortwolk, is eveneens uit Franeker afkomstig.

 

Meer weten?

https://www.eisinga-planetarium.nl/

Canon van Nederland >>> Eise Eisinga

 

 

Tekst: Emile Beyens

Update: 19 september 2023