Lang leve de Wetenschap !

Hoe kunnen we een artikeltje ter gelegenheid van de Dag van de Wetenschap beter beginnen dan met: lang leve de wetenschap!

Op Volkssterrenwacht MIRA zijn we natuurlijk honderd procent doordrongen van het gegeven dat wetenschap er wel degelijk toe doet.

Vooruitgang van de wetenschap

Toen half de jaren 1960 MIRA als eerste sterrenwacht in Vlaanderen de deuren openzette voor het grote publiek, moest de beroemde “one small step for a man, one giant leap for mankind” van Neil Armstrong nog komen. De geschatte leeftijd van het heelal was ergens rond de tien miljard jaar, sommigen dachten twintig miljard jaar. Pluto was complexloos de negende planeet van ons zonnestelsel. Neutronensterren en zwarte gaten bestonden enkel maar in moeilijke theoretische geschriften. Ruimtestations draaiden nog niet rond de Aarde. En de grootste sterrenkijker ter wereld was de Hale Telescope op Mount Palomar in Californië met een spiegel van net iets meer dan vijf meter diameter. Voor amateurs waren telescopen trouwens peperdure dingen met spiegels en lenzen van maximaal 25 à 30 cm diameter. Kortom: het leven was simpel toen.

Sindsdien ⁽¹⁾ hebben twaalf mensen op de Maan gelopen, weten we dat het heelal 13,8 miljard jaar oud is – met een lichte foutenmarge (maar daar wordt ijverig aan geschaafd), is Pluto gedegradeerd tot dwergplaneet, bestuderen we in detail neutronensterren en zwarte gaten, draait het internationale ruimtestation zowat 400 km boven ons hoofd continu baantjes rond onze planeet, momenteel is de grootste telescoop de Grantecan op het Canarische eiland La Palma met een spiegel van 10,4 meter, terwijl de Europese organisatie ESO in het noorden van Chili volop bouwt aan de Extremely Large Telescope, die zal een spiegel hebben van … 39 meter. En als amateursterrenkundige kan je tegenwoordig voor minder dan vijfhonderd euro al een degelijke telescoop kopen met computersturing inbegrepen.

Wat een vooruitgang! Dankzij de wetenschap. En de wetenschap laat de technologie volgen.

Toch was er een tijd dat ook astrologie voor deugdelijk werd aanzien, stel je voor. Astronomie en astrologie werden overigens in hetzelfde bed geboren. Kan je het de ‘wetenschappers’ van toen kwalijk nemen dat ze sterrenwichelarij beoefenden? Dat ze de wereld van de goden en de fortuin incorporeerden in hun wetenschapsbeoefening?

Ach neen, het voortschrijdend inzicht ⁽²⁾ moest nog passeren langs onder andere het scheermes van Ockham, langs de Copernicaanse revolutie, de relativiteit van Galilei, en de Principia van Newton. Niet toevallig wordt Isaac Newton ook wel de laatste der magiërs ⁽³⁾ genoemd.

Maar sinds de 17^de en de 18^de eeuw kunnen de geesten vrij denken en is er een degelijke wetenschappelijke methode ontwikkeld. Gedaan met zomaar gratuit dingen beweren vanuit een intuïtief aanvoelen of ontsproten aan de wereld der fantasie. Strenge regels gelden voor het wetenschappelijk discours, en dit voor alles en iedereen.

Deze strenge regelgeving neemt niet weg dat er nog steeds wonderlijke verhalen kunnen verteld worden. De naam MIRA ⁽⁴⁾ verwijst trouwens naar het wonderlijke, de verwondering voor het universum, waar wij de kinderen van zijn.

150 jaar tabel van Mendelejev

Dit jaar vieren we de honderdvijftigste verjaardag ⁽⁴⁾ van de prachtige tabel van Mendelejev. Tijdens de Dag van de Wetenschap schetsen we op MIRA het belang van deze tabel voor de sterrenkunde, en ook omgekeerd: immers, zonder kernfusiereacties in de sterren en in de nevels eromheen aan het eind van het sterrenbestaan zou de tabel van Mendelejev maar karig gevuld zijn. En dat zou toch jammer zijn, al was het maar voor het examen van de leraar of lerares scheikunde.

Wist je trouwens dat astronomen het zich toch wel erg gemakkelijk maken met dat periodiek systeem der elementen? Buiten elementen 1 waterstof en 2 helium worden alle andere elementen metalen genoemd.

Wie graag toont hoe wetenschappelijk geschoold hij of zij is, zal vlotjes de 94 eerste elementen – degenen die vrij in de natuur voorkomen – declameren. Fanatiekelingen zullen zelfs doorgaan tot oganesson, het voorlopig laatst ontdekte laboratoriumelement met atoomnummer 118. 

Maar astronomen hanteren een andere versie van het periodiek systeem. Daarin is slechts plaats voor een vijftiental elementen, degenen die het  meest voorkomen in het universum. Alle andere elementen bestaan, dat is waar, maar in zulke kleine hoeveelheden dat ze de moeite van het spreken haast niet waard zijn...

Tijdens de Dag van de Wetenschap organiseren we op MIRA een zoektocht voor jongeren. Bedoeling is dat zij die 15 meest voorkomende elementen uit de tabel van Mendelejev voor astronomen die wij verstopt hebben terugvinden, dit op basis van enkele mysterieuze tips.

Noten:

1. Wie een mooi overzicht wil van wat er de laatste halve eeuw op gebied van natuurkunde, sterrenkunde en ruimtevaart voor wereldschokkends gebeurde, kan op de MIRA-website terecht voor een reeks van drie artikelen.
2. Een indrukwekkende studie over het ontstaan van de wetenschappelijke revolutie is van de hand van prof. Floris Cohen:  How Modern Science Came into the World: Four Civilizations, One 17th-Century Breakthrough.
3. In 1936 bood veilinghuis Sotheby een groot lot niet wetenschappelijke geschriften van Isaac Newton te koop aan, daaronder heel wat documenten over alchemie. Koper was de wereldberoemde Britse econoom, John Maynard Keynes, die een belangrijk essay schreef over Newton. Daarin omschreef hij Newton niet als eerste in het tijdperk van de rede, maar als laatste magiër.
4. Mira is de naam van een veranderlijke ster in het sterrenbeeld Cetus.
5. Kijk zeker eens op de UNESCO-webpagina in dit verband voor meer informatie.

Tekst: Francis Meeus, 10 oktober 2019