Schrikkeljaren

Was 2000 een schrikkeljaar of niet?

Waarom schrikkeljaren?

De noodzaak om schrikkeljaren in te voeren wordt bepaald door het feit dat de lengte van een jaar (per definitie de tijd die de Aarde erover doet om éénmaal rond de Zon te draaien) niet overeenkomt met een afgerond aantal dagen (één dag is per definitie de periode waarin de Aarde éénmaal rond haar as draait). 2000 was wel degelijk een schrikkeljaar. Dat was niet het geval in 1900 of 1800: enkel de eeuwjaren deelbaar door 400.

Verschillende kalenders

De Romeinse kalender

 

De Westerse kalender stamt af van de oude Romeinse kalender. Deze was oorspronkelijk (zoals bij de meeste culturen) een maankalender, gebaseerd op de fasen (schijngestalten) van de Maan. Helaas zijn de fasen van de Maan helemaal niet gebonden aan de omlooptijd van de Aarde rond de Zon (en dus met de seizoenen). De oude Romeinse kalender bestond dan ook uit 12 maanden die afwisselend 29 en 30 dagen duurden (wat een gemiddelde maandlengte van 29.5 dagen oplevert, ongeveer de duur van één maancyclus).

Een jaar duurde dus 12 X 29.5 = 354 dagen, terwijl de Aarde één keer op 365.24219 dagen rond de Zon draait (dit laatste komt natuurlijk ook overeen met de cyclus der seizoenen, die toen nog veel belangrijker was dan nu). Om de kalender niet te veel te doen afwijken van het ritme der seizoenen, werd door de Romeinse priesters regelmatig (oorspronkelijk om de drie jaar) een extra dertiende maand ingelast. Helaas werd hier - vooral om politieke redenen (niets nieuws onder de Zon dus) - nogal eens met geknoeid, zodat de kalender één gigantische knoeiboel werd. Dit ontlokte aan Voltaire de volgende uitspraak "les généraux romains triomphaient toujours, mais ils ne savaient pas quel jour ils triomphaient". Toch streefde men toen reeds naar jaren van 365 dagen.

 

De Juliaanse kalender

De eerste grote hervorming kwam er onder Julius Caesar die de Alexandrijnse astronoom Sosigenes een nieuwe kalender liet ontwerpen.

Een eerste maatregel was om in het jaar 46 vóór Christus drie extra maanden in te voegen (dat jaar duurde dus 445 dagen), zodat de kalender terug in overeenstemming was met de seizoenen (meer bepaald de data der lente- en herfstzonnewenden of equinoxen). Een tweede maatregel was om de kalender helemaal los te koppelen van de Maan, en de maanden afwisselend 30 en 31 dagen te laten duren. Ook hier zit echter een politiek addertje onder het gras: Caesar wou natuurlijk dat de naar hem genoemde maand juli tot de lange maanden (31 dagen) behoorde. Zijn opvolger, keizer Augustus, onder wiens bewind de Juliaanse kalender definitief werd aangenomen, kon hiervoor natuurlijk niet onderdoen, waardoor twee achtereenvolgende maanden 31 dagen kregen. Dit ging ten koste van de maand februari, waardoor deze korter werd. Een derde maatregel was de invoering van het schrikkeljaar: om de vier jaar duurde het jaar 366 i.p.v. 365 dagen. Het Juliaanse jaar duurde dus gemiddeld 365.25 dagen. Let wel: de vierjaarlijkse schrikkeldag werd niet op het eind van februari geplaatst. Tot en met de invoering van de Gregoriaanse kalender viel deze dag tussen 23 en 24 februari, en kreeg geen eigen "nummer" mee. Op die manier had februari officieel steeds maar 28 dagen.

Aangezien de werkelijke duur van het tropische jaar (gebaseerd op de seizoenale cyclus) 365.24219878 dagen bedraagt, was het Juliaanse jaar 11 minuten en 14 seconden te lang (of 1 dag op overschot na 128 jaar), wat toch weer een kleine verschuiving teweeg bracht tussen kalender en seizoenen.

 

 

De Gregoriaanse kalender

 

Tegen de 16de eeuw was deze decalage opgelopen tot 10 dagen: de tijdstippen der equinoxen (van belang om het tijdstip van Pasen te bepalen) vielen op de kalender tien dagen vroeger dan in de tijd van het concilie van Nicea (325AD). Daarom besliste paus Gregorius XIII een nieuwe kalenderhervorming door te voeren.

Eerst en vooral werden die tien dagen weggewerkt: donderdag 4 oktober 1582 werd gevolgd door vrijdag 15 oktober 1582. Aangezien dit door de Paus werd uitgevaardigd, volgden niet alle Europese staten dit voorbeeld. Groot-Brittannië en kolonies volgden pas in september 1752, waarbij reeds een correctie van 11 dagen nodig was (2 september gevolgd door 14 september). Rusland volgde hiermee pas in 1917 na de Oktoberrevolutie (die echter volgens onze kalender een Novemberrevolutie was: de orthodoxe kalender liep toen reeds 12 dagen achter).

 

Wat is dan een schrikkeljaar?

Het systeem van schrikkeljaren werd verder uitgewerkt: alle jaartallen deelbaar door vier bleven schrikkeljaar, behalve wanneer het ging om de eeuwjaren, uitgezonderd deze deelbaar door 400.

• deelbaar door vier: wel schrikkeljaar (1992, 1996,..). Zo duurt een kalenderjaar 11 minuten te lang.
• deelbaar door honderd: geen schrikkeljaar (1700, 1800, 1900,..). Zo duurt een kalenderjaar dan 3 minuten te kort.
• deelbaar door vierhonderd: wel schrikkeljaar (1600, 2000,...)

Op deze manier komt men tot een gemiddelde jaarlengte van 365.2425 dagen. Zo duurt een kalenderjaar nauwelijks 26 seconden langer dan een astronomisch tropisch jaar (1 dag afwijking per 3313 jaar). Ooit is er voorgesteld om ook deze afwijking te minimaliseren door alle jaren deelbaar door 4000 geen schrikkeljaren te maken, doch de variatie op de omlooptijd van de Aarde (het "echte" astronomische jaar dus) is reeds groter dan dit.

Conclusie: het jaar 2000 was dus wel degelijk een schrikkeljaar!

 

Enkele weetjes

Uit de Hemelkalender

Uit de jaarlijkse Hemelkalender (editie 1996) van de Vlaamse Vereniging voor Sterrenkunde (auteur Jean Meeus) haalde ik nog dit:

• De kans om op een 29ste februari geboren te worden is ongeveer 1/1461. Statistisch gezien zouden er dus bijna 7000 Belgen geboren zijn op deze dag.
• Het aantal Belgen die geboren zijn en zullen sterven op deze 29ste februari zou op deze manier bijna 5 bedragen.
• Onder andere de Italiaanse componist Gioacchino Rossini werd op 29 februari 1792 geboren.
• De astronoom Lewis Swift, één der beroemdste komeetontdekkers, werd geboren op 29 februari 1820.
• ...

Schrikkeljaren op MIRA?

Pater Pieraerts, de stichter van MIRA, overleed op 29 februari 1984. Daarom kan er slechts om de vier jaar een herdenking gehouden worden op zijn sterfdag.

Dit artikel verscheen in Mira Ceti jaargang 4 (2000) nr 1.