Sterrenkunde en nationale vlaggen, een populaire combinatie!
Als totale voetbal-analfabeet ging de huidige Brazilië-heisa nogal aan mij voorbij. Na één van de vele verjaardagsfeestjes op MIRA (een steeds succesvollere formule overigens!) kon ik er echter niet aan ontsnappen, aangezien de jarige immers prominent een Braziliaanse vlag -in de Belgische kleuren- cadeau kreeg. Maar de astronoom in mij kreeg toch de bovenhand, en voor de kinderen er goed acht in hadden kregen ze uitleg over de vele sterretjes op de vlag…
Maar de Braziliaanse is echter geen uitzondering: op tal van andere nationale vlaggen staan sterretjes of maansikkeltjes of andere verwijzingen naar de sterrenhemel. Een overzichtje…
Brazilië
Het centrale deel van de Braziliaanse vlag is een redelijk nauwkeurige sterrenkaart… Het zou de hemel tonen op het tijdstip van de opstand tegen de keizer, boven Rio de Janeiro (de toenmalige hoofdstad): Bron: Wikipedia
Dit is naar alle waarschijnlijkheid het meest complexe “astronomische motief” op een nationale vlag. Het is eigenlijk een gestileerde weergave van de hemel boven Rio de Janeiro, op het beslissende moment toen de republiek uitgeroepen werd en de toenmalige keizer buitenspel gezet werd (15 november 1889, om 8h30 ’s morgens).
Elk van de weergegeven sterren komt overeen met één der Braziliaanse deelstaten. In aanvang waren dat er 21, maar sindsdien zijn er nu en dan nieuwe deelstaten bijgekomen (afsplitsingen van bestaande staten vooral), en na verloop van tijd nam ook het aantal sterren op de vlag navenant toe…
MAAR: de getoonde hemelweergave is wel links/rechts gespiegeld, net alsof de sterrenhemel van bovenaf bekeken werd. Dat is een fout die wel vaker gebeurt met dit soort weergaves (bvb. de sterrenhemel op het plafond van het New Yorkse Central Station is Noord/zuid gespiegeld, iets dergelijks was vroeger ook het geval met een plafond aan het Zuid in Gent…).
Eens we dat goed beseffen, valt het wel mee om de betreffende sterrenbeelden te herkennen!
Een beetje moederziel verloren boven de slogan staat Spica (4) in de Maagd, samen met Procyon (1, Kleine Hond) de noordelijkste sterren op deze vlag, en dus beide ook hoog opklimmend boven onze horizon. Spica staat dan ook symbool voor de deelstaat Pará, één van de grotere staten die grotendeels ten noorden van de evenaar ligt.
Da’s al ietwat minder het geval voor de twee sterren uit Hydra (5), en evenmin voor het fraaie sterrenbeeld Schorpioen (9).
Het duidelijkst is echter (6), het Zuiderkruis. Onzichtbaar op onze noordelijke breedteligging, maar aan de Braziliaanse hemel even prominent als pakweg de Grote Beer bij ons.
Ietwat meer afwijkend van de “klassieke” voorstellingen –maar toch nog vlot herkenbaar- is (2) de Grote Hond, met bovenaan Sirius, de helderste ster aan de hemel
Ook de op één na helderste ster staat in die buurt: (3) Canopus is echter ook niet zichtbaar bij ons.
Helemaal onderaan staan nog het obscure sterrenbeeldje Zuiderdriehoek (8), en vooral de héél zwakke Sigma Octantis (7): de povere tegenhanger van “onze” noordelijke Poolster. Die laatste stelt dan het district van de Federale hoofdstad Brasilia voor (net zoals ook in de VS de hoofdstad Washington een afzonderlijk “district” vormt). Net zoals alle sterren rond deze “Zuidpoolster” lijken te draaien, moet ook de hoofdstad natuurlijk het administratieve en politieke centrum van het land vormen.
Wie echter een beetje vertrouwd is met de zuidelijke sterrenhemel, zal echter vooral één grote lacune opmerken: de heldere sterren van Centaurus ontbreken. Waarschijnlijk zou dit de figuur nodeloos complex gemaakt hebben, omdat die nogal dicht bij het centrale Zuiderkruis staan.
Detailbeeld van de sterren op de Braziliaanse vlag
De zuidelijke sterrenhemel
De zuidelijke sterrenhemel heeft kaartenmakers wel vaker geïnspireerd, en dan zeker het Zuiderkruis dat er zo’n beetje symbool voor staat. Niet helemaal onlogisch natuurlijk: de weinige landen die in het zuidelijk halfrond liggen, zijn grotendeels bevolkt én bestuurd door afstammelingen van de blanke veroveraars. En naast de totaal afwijkende flora en fauna was de “nieuwe sterrenhemel” voor hen een permanente bron van verwondering.
Zowel de Australische als Nieuw-Zeelandse vlag zijn afgeleid van de Britse “Union Jack”, maar dan met toevoeging van de sterren van het Zuiderkruis. Op de Nieuw-Zeelandse zijn dat de vier helderste sterren, bij de Australische heeft men er ook nog de iets zwakkere Epsilon Crucis aan toegevoegd. Die laatste vlag toont echter nog een zesde héél heldere ster, maar die is puur symbolisch (de “ster van de Federatie”, Australië dus).
Maar datzelfde Zuiderkruis komt ook voor op de vlaggen van een aantal minder gekende landen in die regio: Papua Nieuw Guinea, Samoa, Christmas Island en de Cocos-eilanden (een Australisch territorium weliswaar), populair onderwerp dus!
De Australische vlag is een combinatie van de Britse “Union Jack”, en de sterren van het Zuiderkruis aan de rechterkant. De éne ster links daarentegen is enkel symbolisch...: Bron: Wikipedia
De noordelijke sterrenhemel
Hiervoor moet men al iets dieper gaan zoeken. Op de vlag van Ghana staat héél prominent een zwarte ster, en die zou naar het schijnt de Poolster voorstellen. De vlag is immers afgeleid van de vlag gebruikt door de eerste zwarte scheepvaartmaatschappij (opgericht door Marcus Garvey, de voorloper van de rasta-beweging). En in de scheepvaart is de Poolster natuurlijk van het allergrootste belang!
Diezelfde Poolster figureert ook prominent op de vlag van Nunavut, de meest noordelijke deelstaat van Canada (en dus vanzelfsprekend grotendeels bevolkt door Eskimo’s/Inuit).
De vlag van Nunavut -de noordelijkse deelstaat van Canada- toont de Poolster: Bron: Wikipedia
Echt herkenbaar wordt het enkel op de vlag van Alaska: acht goudkleurige sterren die redelijk nauwkeurig het pannetje in de Grote Beer én de positie van de Poolster voorstellen (die laatste is echter véél te helder voorgesteld). Op zijn beurt is de staat Alaska natuurlijk ook één der 50 “sterren” op de vlag van de VS, maar dat is dan wel louter symbolisch…
Héél herkenbaar, nietwaar? De vlag van Alaska –de meest noordelijke deelstaat van de VS- toont het “pannetje” in de Grote Beer, en de Poolster.: Muggenzifters zullen wel opmerken dat die laatste ster véél te helder is voorgesteld, en ook véél te dicht bij het pannetje. Bron Wikipedia
Afzonderlijke sterren
Daarnaast zijn er letterlijk tientallen vlaggen waarop sterren puur symbolisch zijn weergeven. Daarbij moeten ze dan bepaalde deugden voorstellen (de 5 sterren op de vlag van Singapore slaan op “democratie, vrede, vooruitgang, rechtvaardigheid en gelijkheid), of het aantal deelstaten (bvb. de VS), of het aantal eilandjes waaruit het bestaat en hun positie (Tuvalu, op voorwaarde dat de vlag verticaal gehangen wordt) of zelfs de positie t.o.v. de evenaar (Nauru, ook al in de Stille Oceaan).
De hemelsblauwe vlag van het eilandenrijkje Tuvalu, waarbij elke ster overeenkomt met de positie van de 9 belangrijkste eilanden (8 ervan zjjn bewoond): Bron: Wikipedia
Ook de afbeeldingsvorm van de sterren kan sterk uiteenlopen: vierpuntig (Aruba), de meer klassieke vijfpuntige (Marokko, Ghana, Somaliland, de meeste communistische landen, en natuurlijk onze EU,…) maar ook zespuntig (de Israëlische Davidsster, maar ook Burundi of Slovenië), zevenpuntig (Australïe, Jordanië) en zelfs achtpuntig (Filippijnen, Azerbeidzjan) en meer (Maleisië, Nauru,…).
Vijfpuntige sterren komen het vaakst voor, zoals hier op de Marokkaanse vlag: Bron: Wikipedia
De Zon
De Zon mag natuurlijk ook niet ontbreken in de categorie “sterren”.
De bekendste (en eenvoudigste) is natuurlijk de Japanse: een rode bol op een spierwitte achtergrond. Japan staat natuurlijk van oudsher bekend als het land “van de rijzende Zon”, en daar verwijst die knalrode bol natuurlijk naar. Japan ligt immers ten oosten van het Aziatische vasteland, dus voor de bewoners van pakweg China of Korea was dat land synoniem met de richting van zonsopkomst…
De meest gestyleerde maar ook bekendste "Zonnevlag" is die van Japan, het "land van de rijzende Zon": Bron: Wikipedia
Maar ook op tal van andere vlaggen prijkt een min of meer gestileerde Zon: zonsopkomst, zonsondergang,.. het is allemaal present.
Een héél fraaie is wel de vlag van Kazakhstan (een land dat ons nauw aan het hart ligt, wegens de lanceerbasis Bajkonour van waaruit onze Frank De Winne en ontelbare andere astronauten naar de ruimte trokken): een hemelsblauwe achtergrond, met daarom een zon op de rug van een vliegende arend. Wat op het eerste zicht de “stralen” van de Zon zijn, blijken graankorrels te zijn – dus symbool voor de vruchtbare vlaktes van het Centraal-Aziatische land.
Maar de fraaiste "zonnevlag" is wel deze hemelsblauwe van Kazakhstan: Bron: Wikipedia
Een héél complexe voorstelling krijgen we op de vlag van Ecuador, hoewel we twijfels kunnen hebben bij de astronomische aard ervan. Centraal is een voorstelling te zien van een rivier en de Chimborazo-vulkaan (de hoogste berg van het land), met daarboven een zon geflankeerd door de band van de ecliptica en vier symbolen van dierenriem-sterrenbeelden (Ram, Stier, Tweelingen, Kreeft, overeenstemmend met belangrijke data in de geschiedenis van het land). Maar die “tekens” associëren we tegenwoordig eerder met sterrenwichelarij, en niet meer met onze nobele wetenschap :-).
Buurlanden Argentinië en Uruguay tonen dan weer een meer antropomorfe voorstelling van de Zon: met een gezichtje erin en 16 of 32 stralen errond. Het is de “Sol de Mayo”, verwijzend naar hun gezamenlijke revolutie tegen de Spaanse kroon, in mei 1810. Maar er is ook een verband met de “Zon met een oog erin”, zowel bekend uit de Vrijmetselaarswereld als de katholieke afbeeldingen van “het oog van God“ (kent u de oude prenten nog met “God ziet u, hier vloekt men niet”?).
Argentinië en enkele buurlanden hebben dan weer een zonnetje met een menselijk gezicht erin: Bron: Wikipedia
Maansikkeltje
Maar met voorsprong het populairste sterrenkundige object op vlaggen is het fijne maansikkeltje, doorgaans vergezeld van een sterretje tegenover de sikkel (de planeet Venus?). Het gaat dan steevast om Moslim-landen, en de meeste zijn te herleiden tot de vlag die in gebruik was in het omvangrijke Ottomaanse rijk. De symboliek ervan stamt echter nog van voor de Islam-periode, het zou dan ook niet gaan om een maansikkeltje, maar om een grotendeels verduisterde Zon (dus wanneer de Maan er bijna helemaal voor geschoven is).
Veel actuele staten die vroeger deel uitmaakten van het Ottomaanse rijk hebben dit symbool overgenomen: in de eerste plaats natuurlijk Turkije zelf, maar ook Libië, Bosnië, Tunesië, Algerije,… Omdat het Ottomaanse rijk echter eeuwenlang dé dominante macht was in de Islam-wereld, stond deze voorstelling ook stilaan symbool voor de ganse Islam-wereld. Daardoor komen we de sikkel + ster ook tegen bij verderaf gelegen landen en regio’s: de Comoren, Pakistan, Maleisië,…
De Turkse vlag is zowat het prototype voor een hele resem vlaggen uit de Islamwereld: Bron: Wikipedia
Armilairsfeer
Maar dé meest subtiele en vooral wetenschappelijkste verwijzing naar de sterrenkunde steekt toch wel in de Portugese vlag! Centraal en meest opvallend is een wapenschild te zien, waardoor de aandacht nogal afgeleid wordt van de achtergrond. Zonde… want daar prijkt een heuse armillairsfeer, net zoals er op het dak van MIRA een immense versie staat! Dat verwijst natuurlijk naar het (glorie)rijke maritieme verleden van Portugal, de originele armillairsfeer was immers één van de eerste nauwkeurige navigatie-instrumenten…
De Portugese vlag, met op de achtergrond een armillairsfeer: Bron: Wikipedia
Auteur: Philippe Mollet, Volkssterrenwacht MIRA
Dit artikel verscheen origineel in het april-juni-nummer 2014 van MIRA Ceti, het driemaandelijkse tijdschrift van Volkssterrenwacht MIRA